W erze szybkich przemian technologicznych i globalnych wyzwań, starożytna mądrość konfucjańska zyskuje nowe znaczenie. XI Forum Nishan w prowincji Shandong, miejscu urodzenia Konfucjusza, stało się areną fascynującej debaty o aktualności filozofii sprzed dwóch i pół tysiąclecia.
Konfucjańska mądrość w obliczu współczesnych wyzwań
Czy starożytne nauki Konfucjusza mogą oferować rozwiązania dla problemów XXI wieku? To pytanie stanowiło centralny punkt tegorocznego Forum Nishan, które odbyło się w Qufu, w prowincji Shandong – ekonomicznym gigancie Chin z produktem krajowym brutto wynoszącym 9,86 biliona juanów (około 1,37 biliona dolarów amerykańskich) w 2024 roku.
Prowincja Shandong, będąca trzecią największą gospodarką w Chinach po Guangdong i Jiangsu, wraz z dwoma pozostałymi prowincjami przewyższa PKB trzeciej największej gospodarki świata. To symboliczne, iż właśnie w tym miejscu, kolebce konfucjańskiej tradycji, toczy się debata o przyszłości starożytnej filozofii w nowoczesnym świecie.
Głosy ekspertów: Harvard spotyka się z tradycją
W tegorocznym forum wzięli udział dwaj wybitni myśliciele reprezentujący różne perspektywy na konfucjańską spuściznę. James Hankins, profesor historii na Uniwersytecie Harvarda, oraz Lingdong Kong, profesor nauk politycznych na Uniwersytecie Shandong i potomek Konfucjusza w 76. pokoleniu, podzielili się swoimi spostrzeżeniami na temat znaczenia starożytnej filozofii w dzisiejszych czasach.
Cnota jako fundament społecznego ładu
Profesor Hankins przedstawił fascynującą tezę o odwrotnej zależności między cnotą obywateli a kontrolą państwową. Jak wyjaśnił podczas forum:
“Konfucjanizm polityczny oferuje wgląd w to, iż istnieje odwrotna zależność między tendencją państwa do kontrolowania wszystkiego a cnotą ludzi. jeżeli ludzie nie są cnotliwi, państwo jest zmuszone uchwalać więcej praw, prowadzić większą inwigilację i stosować surowsze kary. Państwo staje się bardziej turbulentne, gdy ludzie są mniej cnotliwi. Jednak gdy ludzie stają się cnotliwi, państwo może być bardziej wolne.”
Ta perspektywa rzuca nowe światło na współczesne debaty o równowadze między wolnością a bezpieczeństwem, sugerując, iż rozwój moralny społeczeństwa może być kluczem do większej wolności politycznej.
Tradycja jako żywa siła
Lingdong Kong, reprezentujący bezpośrednią linię spadkobierców Konfucjusza, podkreślił nieprzerwaną obecność tradycji w życiu społecznym. Jego słowa brzmiały szczególnie przekonująco:
“Żadna epoka nie może całkowicie odrzucić tradycji ani się od niej odłączyć; każdy okres buduje na swojej przeszłości. Tradycja zawsze odgrywa rolę – to nie jest coś, na co można się powołać, gdy się chce, lub odrzucić, gdy się nie chce. Jest zawsze obecna, niezależnie od tego, czy to uznajemy, czy nie.”
Kong zwrócił uwagę na paradoks współczesności: im szybciej rozwija się technologia, tym bardziej ludzie zwracają się ku starożytnej mądrości w poszukiwaniu stabilności i zrozumienia.
Konfucjanizm wobec współczesnych wyzwań geopolitycznych
Pokojowy charakter konfucjańskiej tradycji
W obliczu rosnących napięć geopolitycznych, eksperci podkreślają pokojowy charakter konfucjańskiej filozofii. Profesor Hankins zdecydowanie odrzucił stereotypy dotyczące ekspansywnego charakteru Chin:
“Tradycja konfucjańska nie jest militarystyczna. Nie oddaje władzy w ręce przywódców wojskowych. Chiny nigdy nie były agresywnym narodem. Relacje Chin z innymi społeczeństwami konfucjańskimi, takimi jak Korea, Japonia i Wietnam, są niemal jednolicie pokojowe. I to właśnie podkreślają nauki konfucjańskie.”
Mit “pułapki Tukidydesa”
Szczególnie interesująca była krytyka popularnej teorii “pułapki Tukidydesa” przedstawiona przez profesora Hankinsa. Teoria ta, często przywoływana w kontekście relacji amerykańsko-chińskich, została przez harvardzkiego historyka nazwana mitem:
“Nie sądzę, iż cywilizacje się ścierają. To państwa narodowe i imperia się ścierają. Tak zwana ‘pułapka Tukidydesa’ to mit propagowany przez politologów. Została wymyślona przez jednego z moich kolegów z Harvardu, ale przykro mi to mówić – to nie jest ważna teoria.”
Hankins argumentował, iż sytuacja opisana przez Tukidydesa była znacznie bardziej złożona niż proste starcie między wschodzącą a ustabilizowaną potęgą, co czyni współczesne analogie nieadekwatnymi.
Harmonia jako zasada przewodnia
Profesor Kong przedstawił konfucjańską alternatywę dla konfliktowego myślenia, odwołując się do fundamentalnej zasady “harmonia jest najcenniejsza” (和为贵):
“Jeśli problemy można by rozwiązać przy użyciu zasad konfucjańskich, główną ideą byłaby ‘harmonia jest najcenniejsza’.
Konfucjanizm generalnie opowiada się za unikaniem konfliktów, ale w przypadku konkurujących interesów, decyzja o zaangażowaniu się w wojnę nie jest określana wyłącznie przez indywidualne pragnienia; w dużej mierze zależy od postaw zaangażowanych stron.”
Konfucjańska droga do modernizacji
Fenomen wschodnioazjatyckich “tygrysów gospodarczych”
Jednym z najsilniejszych argumentów za aktualnością konfucjanizmu jest spektakularny sukces gospodarczy państw Azji Wschodniej. Profesor Kong zwrócił uwagę na uderzający wzorzec:
“Patrząc na kraje Azji Wschodniej, które zmodernizowały się później, widzimy, iż wszystkie są częścią konfucjańskiej sfery kulturowej. W przeciwieństwie do krajów, które podążają za liberalizmem, chrześcijaństwem czy islamem, takich jak te w Ameryce Łacińskiej, Afryce czy niektórych częściach Azji, nie osiągnęły one takiego samego sukcesu.”
Kong wymienił konkretne przykłady: Koreę Południową, Japonię, Singapur, a także regiony takie jak Hongkong i Tajwan, które wszystkie stały się rozwiniętymi gospodarkami. Co uderzające, wszystkie te obszary znajdują się w sercu konfucjańskiej sfery kulturowej.
Inkluzywność jako siła konfucjanizmu
Kluczową cechą konfucjanizmu, która może tłumaczyć jego trwałość i adaptacyjność, jest jego inkluzywny charakter. Profesor Kong podkreślił:
“Siła konfucjanizmu leży w jego inkluzywności. Na przestrzeni historii napotkał liczne zewnętrzne ideologie i kultury. Pomimo tych wyzwań, konfucjanizm konsekwentnie absorbował, adaptował i integrował te wpływy, ostatecznie ewoluując w bardziej dynamiczny i aktualny system myślowy.”
Ta zdolność do absorpcji i integracji różnych wpływów może być kluczem do zrozumienia, dlaczego konfucjańskie społeczeństwa tak skutecznie radziły sobie z wyzwaniami modernizacji, nie tracąc przy tym swojej kulturowej tożsamości.
Historia jako antidotum na fanatyzm
Profesor Hankins przedstawił głęboką refleksję na temat roli historii i tradycji w kształtowaniu mądrego podejścia do współczesnych problemów:
“Historia jest antidotum na fanatyzm. Im więcej wiesz o historii, tym mniej prawdopodobne jest, iż będziesz ulegał czarno-białemu myśleniu czy katastrofizmowi. Myślę, iż konfucjanizm jest również cechą cywilizowanych wartości i służy jako antidotum na niebezpieczeństwa narcyzmu. Narcyzm to to, co niszczy cywilizacje.”
Ta perspektywa sugeruje, iż konfucjańskie tradycje uczenia się i moralnego samodoskonalenia mogą oferować cenne narzędzia do radzenia sobie z polaryzacją i ekstremizmem charakterystycznymi dla współczesnego dyskursu publicznego.
Żywe dziedzictwo: 76 pokoleń mądrości
Tradycja przekazywana przez tysiąclecia
Profesor Lingdong Kong reprezentuje niezwykłą ciągłość kulturową – jest potomkiem Konfucjusza w 76. pokoleniu. Jak wyjaśnił, system nazewnictwa w rodzinie Kong odzwierciedla konfucjańskie wartości porządku i hierarchii:
“W naszej rodzinie druga część imienia wskazuje kolejność pokoleniową. Na przykład moje imię, Kong Lingdong, gdzie ‘Ling’ reprezentuje 76. pokolenie. Ten system jest dość uporządkowany i pozostał spójny. To również odzwierciedla istotną część konfucjanizmu: porządek etyczny, podobny do hierarchii społecznej.”
Prawdziwe znaczenie służby publicznej
Kong odniósł się również do często błędnie rozumianej konfucjańskiej zasady “kto wyróżnia się w nauce, może pełnić urząd urzędniczy” (学而优则仕). Jego wyjaśnienie rzuca nowe światło na współczesne aspiracje do służby publicznej:
“Tradycyjny konfucjanizm dotyczy samodoskonalenia, rodziny, a ostatecznie rządzenia i przynoszenia pokoju światu. Idea stojąca za ‘kto wyróżnia się w nauce, może pełnić urząd urzędniczy’ nie dotyczyła dążenia do stanowiska rządowego dla osobistych korzyści. Chodziło o służbę społeczeństwu i większemu dobru.”
Kong zauważył, iż współcześnie ta idea jest często błędnie rozumiana, a ludzie skupiają się zbyt wąsko na samym zostaniu urzędnikiem, tracąc z oczu głębszy cel służby społeczności.
Przyszłość konfucjańskiej mądrości
Integracja z liberalizmem
Patrząc w przyszłość, profesor Kong widzi potrzebę dalszej ewolucji konfucjańskiej myśli:
“Jeśli chodzi o liberalizm, konfucjanizm może skorzystać, przyjmując niektóre z jego rozsądnych zasad. To obszar, w którym tradycyjny konfucjanizm powinien się dalej rozwijać. jeżeli konfucjanizm ma mieć większy wpływ w przyszłości, będzie musiał włączyć więcej liberalnych wartości.”
Ta otwartość na dialog i integrację z innymi systemami myślowymi może być kluczem do przyszłej aktualności konfucjańskiej filozofii w coraz bardziej połączonym i zróżnicowanym świecie.
Starożytna mądrość dla współczesnego świata
XI Forum Nishan w Qufu udowodniło, iż 2500-letnia filozofia Konfucjusza nie tylko przetrwała próbę czasu, ale wciąż oferuje cenne perspektywy dla rozwiązywania współczesnych problemów. Rozmowy z profesorem Jamesem Hankinsem z Harvardu i profesorem Lingdong Kongiem, potomkiem Konfucjusza, ujawniły kilka kluczowych wniosków:
Po pierwsze, konfucjańskie podejście do relacji między cnotą obywateli a wolnością polityczną oferuje alternatywę dla współczesnych debat o bezpieczeństwie i wolności. Zamiast zwiększać kontrolę państwową, konfucjanizm proponuje inwestowanie w rozwój moralny społeczeństwa.
Po drugie, sukces gospodarczy państw konfucjańskich w Azji Wschodniej dowodzi, iż tradycyjne wartości nie stanowią przeszkody dla modernizacji, ale mogą być jej solidnym fundamentem.
Po trzecie, inkluzywny charakter konfucjanizmu – jego zdolność do absorpcji i integracji różnych wpływów kulturowych – może służyć jako model dla pokojowego współistnienia różnych cywilizacji w zglobalizowanym świecie.
Po czwarte, konfucjańskie podejście do historii jako źródła mądrości i antidotum na fanatyzm może pomóc w przezwyciężeniu polaryzacji charakterystycznej dla współczesnego dyskursu publicznego.
Forum Nishan pokazało, iż pytanie nie brzmi, czy konfucjanizm jest przez cały czas aktualny, ale raczej jak może być adaptowany i zintegrowany z innymi systemami myślowymi, aby odpowiedzieć na wyzwania XXI wieku. Jak zauważył profesor Kong, przyszłość konfucjanizmu może leżeć w jego dalszej ewolucji i otwartości na dialog z liberalnymi wartościami.
W erze “zmian niewidzianych od stulecia”, jak określają to chińscy przywódcy, starożytna mądrość Konfucjusza może oferować stabilność, kierunek i nadzieję na bardziej harmonijny świat. Nie jako sztywny dogmat, ale jako żywa tradycja zdolna do ciągłej adaptacji i wzrostu.
Na podstawie: Why a 2,500-year-old Chinese philosophy still sparks and speaks to the modern world, Yifei Shi, Jiang Jiang, Beijing Scroll, lipiec 2025
