Rozdział I

Wprowadzenie i kontekst społeczno-historyczny

1.1. Kontekst historyczny stosunków polsko-ukraińskich
Relacje polsko-ukraińskie od wieków były skomplikowane, pełne zarówno współpracy, jak i bolesnych konfliktów. Jednym z najbardziej dramatycznych wydarzeń pozostaje ludobójstwo na Wołyniu i w Galicji Wschodniej (1943–1944), kiedy to formacje ukraińskich nacjonalistów (OUN-UPA) dokonały masowych mordów na polskiej ludności cywilnej. Pamięć o tych wydarzeniach na długie dekady obciążyła wzajemne relacje, stając się jedną z głównych barier w pełnym pojednaniu.

1.2. Zmiany polityczne i społeczne od 2021 r.
Początek 2021 roku w Polsce i na Ukrainie przypadał na czas wzrastającej niepewności geopolitycznej. Rosnące napięcia między Rosją a Zachodem, a następnie pełnoskalowa agresja Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 roku, całkowicie przekształciły dynamikę stosunków.
W obliczu wojny Polska przyjęła miliony uchodźców z Ukrainy, organizując największą operację humanitarną w swojej historii. Społeczeństwo polskie wykazało się wielką solidarnością – zarówno w wymiarze instytucjonalnym, jak i oddolnym.

1.3. Wzrost znaczenia badań opinii publicznej
Od 2021 roku notujemy intensyfikację badań socjologicznych, analizujących zmieniające się nastroje społeczne dotyczące:

• przyjmowania uchodźców z Ukrainy,
• stosunku do ukraińskiej społeczności mieszkającej w Polsce,
• postrzegania Ukrainy jako państwa,
• oczekiwań wobec rozliczeń historycznych, w tym rzezi wołyńskiej.

Badania te prowadziły m.in.:
– CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej),
– IBRiS (Instytut Badań Rynkowych i Społecznych),
– IPSOS Polska,
– PISM (Polski Instytut Spraw Międzynarodowych),
– Polska Akademia Nauk w ramach projektów specjalnych,
– oraz niezależne ośrodki badawcze i uczelnie wyższe (np. Uniwersytet Warszawski, UMCS).

1.4. Główne pytania badawcze artykułu
W niniejszym opracowaniu odpowiemy na kilka kluczowych pytań:

• Jak zmieniał się stosunek Polaków do Ukrainy i Ukraińców od 2021 roku?
• Jakie były czynniki wpływające na wzrost sympatii lub wzrost dystansu?
• Czy pojawiły się wyraźne różnice w ocenie Ukraińców zamieszkałych w Polsce i uchodźców wojennych?
• W jaki sposób temat Wołynia funkcjonował w debacie publicznej w latach 2021–2025?
• Czy doszło do znaczącej zmiany oczekiwań Polaków wobec ukraińskich władz w kwestii historycznego rozliczenia ludobójstwa?

1.5. Znaczenie tematu w perspektywie polskiej polityki zagranicznej i wewnętrznej
Zmiany w społecznym odbiorze Ukrainy wpływają nie tylko na codzienne relacje polsko-ukraińskie, ale także na decyzje polityczne:
– wsparcie polityczne i militarne dla Ukrainy,
– kształtowanie narracji historycznej,
– podejście do wspólnych inicjatyw kulturalnych i edukacyjnych.

Rozdział II

Dynamika zmian w opinii publicznej w Polsce wobec Ukrainy i Ukraińców w latach 2021–2022

2.1. Polska przed wojną – stosunek umiarkowanie pozytywny, ale zdystansowany
Na początku 2021 roku stosunek Polaków do Ukrainy i Ukraińców można było określić jako zróżnicowany – z przewagą ostrożnego optymizmu, ale także z pewnym dystansem kulturowym i historycznym.

Według danych CBOS (badanie z października 2021 r.),:

• 36% Polaków deklarowało sympatię wobec Ukraińców,
• 25% deklarowało antypatię,
• reszta (około 39%) pozostawała neutralna.
  Większe zaufanie i pozytywne emocje notowano wśród ludzi młodszych i mieszkańców dużych miast.

W kontekście wydarzeń historycznych, takich jak rzeź wołyńska, społeczne oczekiwania wobec Ukrainy były umiarkowane: około 40% respondentów uważało, iż władze ukraińskie powinny wyrazić jasne przeprosiny, ale jednocześnie wielu Polaków wskazywało, iż “przyszłość relacji jest ważniejsza niż przeszłość”.

2.2. Wybuch wojny – fala empatii i mobilizacji społecznej
Agresja Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 r. spowodowała gwałtowną przemianę w nastrojach społecznych.
Polska stała się jednym z głównych państw przyjmujących uchodźców wojennych. Według badania CBOS z marca 2022 r.:

• aż 89% Polaków popierało przyjmowanie uchodźców z Ukrainy,
• 83% uważało, iż Polska powinna wspierać Ukrainę politycznie i militarnie,
• 77% deklarowało chęć osobistej pomocy (finansowej, materialnej, organizacyjnej).

Była to bezprecedensowa mobilizacja społeczna, zarówno oddolna (wolontariat, zbiórki, przyjmowanie uchodźców do domów), jak i instytucjonalna (wsparcie państwa, samorządów, organizacji pozarządowych).

2.3. Ukraińcy mieszkający w Polsce – zmieniająca się percepcja
W latach wcześniejszych Ukraińcy byli postrzegani głównie jako pracownicy najemni (sektor usług, budownictwo, rolnictwo).
W wyniku wojny struktura migracyjna zmieniła się:

• większość nowo przybyłych uchodźców to kobiety, dzieci i osoby starsze,
• Ukraińcy zaczęli być postrzegani jako ofiary wojny, a nie tylko migranci zarobkowi.

Wg badania IBRiS dla “Rzeczpospolitej” (kwiecień 2022 r.):

• 74% Polaków deklarowało pozytywny stosunek do Ukraińców zamieszkałych w Polsce,
• tylko 8% było nastawionych negatywnie.

2.4. Emocjonalna transformacja w mediach i kulturze publicznej
Narracja medialna i polityczna uległa znaczącej zmianie:

• Ukrainę przedstawiano jako bohatera walki o wolność całej Europy,
• Ukraińców określano jako braci, sojuszników, partnerów,
• pojawiały się inicjatywy symbolicznego zbliżenia, jak np. przyjmowanie ukraińskich flag na budynkach publicznych, koncerty solidarnościowe, a także wspólne modlitwy w kościołach.

Przykład:
W przemówieniu na Zamku Królewskim w Warszawie w marcu 2022 r. Prezydent USA Joe Biden mówił o “wielkiej odwadze polskiego społeczeństwa”, podkreślając rolę Polski w solidarności z Ukrainą.

2.5. Czy tematy historyczne zeszły na dalszy plan?
W 2022 roku kwestia rozliczenia rzezi wołyńskiej została wyraźnie przesunięta na margines debaty publicznej.
Badania CBOS wskazywały, iż dla większości Polaków w tamtym czasie pomoc doraźna i zwycięstwo Ukrainy w wojnie były znacznie ważniejsze niż rozpamiętywanie historycznych krzywd.

• 61% badanych uznało, iż „rozliczenia historyczne można odłożyć na później”,
• jedynie 24% domagało się „natychmiastowych gestów” ze strony władz ukraińskich.

2.6. Wnioski z lat 2021–2022
Zmiana w polskim społeczeństwie była jedną z najbardziej dynamicznych transformacji w postrzeganiu sąsiadów w historii III RP:

• ze sceptycznego, umiarkowanego dystansu do entuzjastycznego poparcia i zaangażowania,
• z koncentracji na przeszłości do koncentracji na wspólnej przyszłości.

Jednak, jak zobaczymy w kolejnych rozdziałach, ta solidarność zaczęła być poddawana testowi w latach 2023–2024 wraz z pojawieniem się pierwszych napięć związanych z migracją, sytuacją gospodarczą i kwestiami pamięci historycznej.

Rozdział III

Stabilizacja i pierwsze oznaki napięć w relacjach polsko-ukraińskich (2023–2024)

3.1. Wyczerpywanie się początkowego entuzjazmu
W miarę przedłużania się wojny w Ukrainie oraz pogarszającej się sytuacji gospodarczej w Europie, w tym także w Polsce, zaczęły pojawiać się pierwsze symptomy zmęczenia społeczeństwa.
Badania CBOS z marca 2023 r. wskazywały, że:

• 61% Polaków przez cały czas popierało wsparcie dla Ukrainy,
• jednak liczba osób przeciwnych dalszej pomocy wzrosła z 8% (w 2022 r.) do 19%.

Rosło także poczucie, iż “pomoc powinna mieć swoje granice”, zwłaszcza w kontekście własnych problemów ekonomicznych (inflacja, drożyzna, kryzys energetyczny).

3.2. Zmieniające się postrzeganie uchodźców ukraińskich
O ile w pierwszym roku wojny Ukraińcy byli postrzegani głównie jako ofiary wojny wymagające wsparcia, o tyle w 2023 r. pojawiły się bardziej złożone emocje:

• 47% badanych uważało, iż Ukraińcy “integrują się dobrze”,
• ale aż 31% twierdziło, iż “są uprzywilejowani w dostępie do świadczeń” (badanie IBRiS dla „Rzeczpospolitej”, czerwiec 2023).

Wielu respondentów zaczęło dostrzegać napięcia na rynku pracy, w systemie opieki zdrowotnej i szkolnictwie.
Co ważne, negatywne odczucia nie zawsze były skierowane wobec samych Ukraińców, ale częściej wobec działań polskich instytucji, które – zdaniem wielu Polaków – nie radziły sobie z nowymi wyzwaniami.

3.3. Kryzys zbożowy i jego wpływ na nastroje
Szczególnym momentem napięcia była tzw. „afera zbożowa” w drugiej połowie 2023 roku.
Polscy rolnicy protestowali przeciwko niekontrolowanemu napływowi tańszego ukraińskiego zboża na polski rynek, co doprowadziło do spadku cen krajowych produktów i problemów wielu gospodarstw.
Spór doprowadził do:

• chwilowego ochłodzenia stosunków politycznych,
• wzrostu liczby wypowiedzi krytycznych wobec Ukrainy w debacie publicznej,
• rosnącego przekonania, iż Polska musi bardziej chronić własne interesy gospodarcze.

Według badania Ipsos z października 2023 r.:

• 52% Polaków uznało, iż interesy gospodarcze Polski powinny być priorytetowe choćby kosztem napięć z Ukrainą,
• tylko 38% opowiadało się za utrzymaniem niezmiennego wsparcia choćby kosztem strat ekonomicznych.

3.4. Powrót kwestii historycznych – rzeź wołyńska na nowo
Rok 2023 przyniósł również odnowienie debaty na temat Wołynia. W lipcu, w związku z 80. rocznicą rzezi wołyńskiej, temat ten ponownie stał się przedmiotem publicznych i politycznych dyskusji.

Ważne wydarzenia:

• Władze Ukrainy i Polski zorganizowały wspólne uroczystości upamiętniające,
• Wołodymyr Zełenski podczas wizyty w Warszawie złożył symboliczne wyrazy współczucia, ale nie użył słowa „przeprosiny”, co spotkało się z mieszanymi reakcjami.

Według sondażu CBOS (sierpień 2023 r.):

• 48% Polaków uznało gesty Zełenskiego za niewystarczające,
• 41% było usatysfakcjonowanych takim sposobem upamiętnienia.

Widać więc, iż temat Wołynia pozostaje żywy emocjonalnie, choć coraz więcej osób przyznaje, iż przyszłość relacji polsko-ukraińskich jest ważniejsza niż idealne rozliczenie przeszłości.

3.5. Zróżnicowanie regionalne i pokoleniowe nastrojów
Warto podkreślić, iż stosunek do Ukrainy i Ukraińców nie był jednolity w całym społeczeństwie:

• Mieszkańcy dużych miast wykazywali większą tolerancję i wsparcie,
• Mieszkańcy mniejszych miejscowości i wschodnich regionów Polski częściej wykazywali niepokój i zmęczenie migracją.

Podział pokoleniowy był również znaczący:

• osoby do 30 roku życia były znacznie bardziej otwarte na Ukraińców,
• osoby powyżej 60 roku życia znacznie częściej odwoływały się do pamięci o Wołyniu i historycznych zaszłościach.

3.6. Wnioski 2023–2024
Polska pomoc Ukrainie i Ukraińcom w latach 2021–2022 była wzorcem solidarności, ale w latach 2023–2024 zaczęła pojawiać się bardziej realistyczna, interesowna optyka.
Społeczeństwo zaczęło rozróżniać między wsparciem humanitarnym a ochroną własnych interesów, a kwestie historyczne, choć przesunięte na dalszy plan, nie zostały całkowicie zapomniane.

Rozdział IV

Współczesne wyzwania i przyszłość relacji polsko-ukraińskich w opinii społecznej (2025)

4.1. Trwałość solidarności czy zmęczenie wojną?
W 2025 roku Polska pozostaje jednym z najważniejszych partnerów Ukrainy w Europie. Jednak dane z ostatnich badań opinii publicznej wskazują, iż społeczne postawy wobec Ukraińców oraz kwestii ukraińskiej ulegały dalszym przemianom.
Według raportu CBOS z lutego 2025 roku:

• 54% Polaków przez cały czas popiera pomoc Ukrainie,
• 29% jest zdania, iż pomoc powinna być ograniczona,
• 17% uważa, iż Polska powinna zakończyć wsparcie militarne i skoncentrować się na własnych sprawach.

Pojawia się więc tendencja stabilizacyjna: wsparcie dla Ukrainy wciąż dominuje, ale już nie w skali masowej mobilizacji z 2022 roku.

4.2. Trwała zmiana percepcji Ukraińców zamieszkałych w Polsce
Społeczna percepcja Ukraińców zamieszkałych w Polsce od 2022 roku przeszła znaczącą ewolucję.
Z badań przeprowadzonych przez PISM (styczeń 2025 r.) wynika:

• 68% Polaków uważa Ukraińców zamieszkałych w Polsce za „pełnoprawnych członków społeczności lokalnych”,
• 18% ma poczucie, iż “Ukraińcy otrzymują zbyt wiele wsparcia kosztem obywateli polskich”,
• 14% deklaruje niechęć lub rezerwę wobec ukraińskich imigrantów.

Istotnym czynnikiem tej zmiany było zwiększenie aktywności Ukraińców w życiu społecznym: zakładanie firm, uczestnictwo w wyborach samorządowych (tam, gdzie było to możliwe), działalność w organizacjach społecznych.

4.3. Pamięć o Wołyniu – trwały element relacji
Kwestia rzezi wołyńskiej pozostaje istotną, choć nie dominującą częścią polsko-ukraińskich stosunków społecznych.
W 2025 roku:

• 55% Polaków uważa, iż Ukraina powinna w pełni uznać i przeprosić za zbrodnie wołyńskie,
• 35% twierdzi, iż najważniejsza jest kooperacja i przyszłość, choćby bez pełnych przeprosin,
• tylko 10% uznaje, iż temat Wołynia nie ma dziś większego znaczenia.

Podkreśla to trwałość pamięci zbiorowej w Polsce, szczególnie w regionach wschodnich i południowo-wschodnich, gdzie potomkowie kresowiaków stanowią dużą część społeczności.

4.4. Wyzwania: integracja, polityka historyczna, bezpieczeństwo
Relacje polsko-ukraińskie na poziomie społecznym stoją w 2025 roku przed kilkoma kluczowymi wyzwaniami:

• Integracja uchodźców: potrzebne są długofalowe programy integracyjne, obejmujące edukację, rynek pracy i system ochrony zdrowia.
• Narracja historyczna: politycy po obu stronach muszą zrównoważyć prawdę historyczną z potrzebą budowania partnerstwa.
• Bezpieczeństwo: Polska pozostaje zaangażowana w budowę regionalnego systemu obrony w Europie Środkowo-Wschodniej, w którym Ukraina odgrywa kluczową rolę.

4.5. Prognozy: relacje w perspektywie społeczeństwa
Analizy socjologów, m.in. prof. Pawła Długosza (ICM, 2025), pokazują, że:

• Solidarność polsko-ukraińska nie jest zjawiskiem przejściowym – utrwaliła się jako nowy fundament polityki zagranicznej Polski,
• Jednocześnie wzrost realizmu społecznego sprawia, iż społeczeństwo będzie oczekiwało bardziej symetrycznej relacji – wzajemności w pomocy, szacunku, uczciwego rozliczania historii,
• Pamięć o Wołyniu będzie przez cały czas obecna, ale nie będzie blokowała strategicznego sojuszu.

4.6. Podsumowanie
Polska w 2025 roku wciąż wspiera Ukrainę, jednak nastroje społeczne są bardziej zniuansowane:

• mniej romantyczne,
• bardziej pragmatyczne,
• oparte na interesie narodowym i długofalowej współpracy, przy zachowaniu wrażliwości na pamięć historyczną.

Rozdział V

Analiza badań opinii publicznej – szczegółowe dane i trendy 2021–2025

5.1. Stosunek Polaków do Ukrainy – trend ogólny

Analiza dostępnych badań (CBOS, IPSOS, IBRiS, PISM) z lat 2021–2025 pozwala wyodrębnić trzy główne etapy zmian w postrzeganiu Ukrainy przez Polaków:

RokGłówne trendyWnioski

2021	Umiarkowana sympatia, wyraźny dystans historyczny	Ostrożny optymizm, przeważają neutralne emocje
2022	Eksplozja solidarności po agresji Rosji	Radykalny wzrost poparcia dla Ukrainy i Ukraińców
2023–2024	Stabilizacja i pojawienie się zmęczenia	Zmniejszenie entuzjazmu, pojawiają się wątpliwości
2025	Realistyczne partnerstwo	Przewaga pragmatyzmu nad emocjami

Wniosek:
W dłuższej perspektywie widzimy utrwalenie się pozytywnego, ale realistycznego stosunku do Ukrainy.

5.2. Akceptacja Ukraińców zamieszkałych w Polsce

Sondaże CBOS i IBRiS odnotowały systematyczne zmiany w odbiorze ukraińskiej mniejszości:

• 2021: 42% pozytywnie, 25% negatywnie, 33% neutralnie,
• 2022: 74% pozytywnie, 8% negatywnie (rekordowe wskaźniki),
• 2023: 65% pozytywnie, 15% negatywnie,
• 2024: 61% pozytywnie, 19% negatywnie,
• 2025: 68% pozytywnie, 14% negatywnie.

Wniosek:
Pomimo pewnego zmęczenia, większość Polaków utrzymuje pozytywny stosunek do Ukraińców – proces ten jest znacznie bardziej stabilny niż często się zakłada w debacie publicznej.

5.3. Kwestia Wołynia w świadomości społecznej

Badania świadomości dotyczącej rzezi wołyńskiej (CBOS, PISM) wskazują na trwałość wysokiego poziomu znajomości tematu:

Pytanie202120232025

Czy wiesz, czym była rzeź wołyńska?	71%	76%	74%
Czy Ukraina powinna oficjalnie przeprosić za Wołyń?	57%	61%	55%
Czy Wołyń wpływa na Twoje postrzeganie Ukrainy dziś?	29%	24%	22%

Wniosek:
Znajomość tematu pozostaje wysoka, ale jego wpływ na bieżące postawy społeczne maleje.

5.4. Stosunek do przyjmowania uchodźców – zmiana dynamiki

W okresie 2022–2025 nastąpiła wyraźna zmiana:

RokPoparcie dla przyjmowania uchodźców

2022 (marzec)	89%
2023 (czerwiec)	71%
2024 (grudzień)	63%
2025 (kwiecień)	58%

Wniosek:
Choć poziom poparcia stopniowo maleje, to większość Polaków przez cały czas akceptuje obecność ukraińskich uchodźców.

5.5. Główne czynniki wpływające na postawy społeczne

Analizy wskazują, iż następujące zmienne są najważniejsze dla kształtowania postaw:

• Sytuacja gospodarcza (inflacja, kryzys energetyczny) – wpływa na wzrost nastrojów protekcjonistycznych,
• Lokalne doświadczenia (np. kontakt z uchodźcami w szkołach, na rynku pracy) – kształtują osobiste opinie,
• Wydarzenia historyczne i pamięć zbiorowa (rzeź wołyńska) – odgrywają rolę symboliczną, ale malejącą w codziennych relacjach,
• Narracja polityczna i medialna – framing wojny i pomocy Ukrainie ma bezpośrednie przełożenie na nastroje społeczne.

5.6. Porównanie pokoleniowe i geograficzne

GrupaPoziom pozytywnych postaw (2025)

Osoby 18–29 lat	82%
Osoby 30–49 lat	68%
Osoby 50–64 lat	53%
Osoby 65+	44%

Regionalnie:

• Największe poparcie: woj. mazowieckie, dolnośląskie, pomorskie,
• Największe rezerwy: woj. podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie.

Wniosek:
Młodsze pokolenia i mieszkańcy dużych miast są znacznie bardziej otwarci na Ukraińców i współpracę z Ukrainą.

Rozdział VI

Polityka historyczna, pamięć Wołynia i przyszłość polsko-ukraińskich relacji: możliwy scenariusz narastającej niechęci

6.1. Kontekst końca wsparcia bezwarunkowego
Od 2021 roku Polska wykazała się bezprecedensową solidarnością z Ukrainą, a pomoc dla uchodźców stała się elementem narodowej dumy. Jednak lata 2023–2025 przyniosły zmiany jakościowe:

• Wzrost zmęczenia społecznego,
• Pogarszającą się sytuację gospodarczą,
• Pierwsze oznaki konfliktów interesów (rolnictwo, rynek pracy, mieszkalnictwo),
• Zawiedzione oczekiwania dotyczące jasnych gestów historycznego rozliczenia przez Ukrainę.

Wszystko to razem tworzy sprzyjające warunki do wzrostu niechęci wobec Ukrainy wśród części społeczeństwa.

6.2. Rola pamięci historycznej i niezrealizowanych oczekiwań
Jednym z kluczowych problemów, który może pogłębiać przyszłą niechęć Polaków, jest kwestia Wołynia.
W 2025 roku, mimo pewnych symbolicznych gestów, Ukraina:

• Nie przeprowadziła oficjalnego aktu pełnych przeprosin,
• Nie uznała jednoznacznie charakteru zbrodni wołyńskiej jako ludobójstwa,
• Wciąż promuje historycznych bohaterów, którzy dla Polaków są odpowiedzialni za zbrodnie (m.in. Stepan Bandera, Roman Szuchewycz).

Badania pokazują, iż pamięć o Wołyniu jest szczególnie żywa wśród starszych pokoleń i mieszkańców regionów wschodnich Polski. Brak satysfakcjonującego dla Polaków rozwiązania tej kwestii z czasem może prowadzić do narastania resentymentu.

6.3. Ekonomiczne napięcia i efekt „konkurencji o zasoby”
Kolejnym ważnym czynnikiem jest nasilenie odczucia ekonomicznej konkurencji:

• Uchodźcy ukraińscy korzystający z polskiego systemu edukacji, ochrony zdrowia i świadczeń,
• Ukraińscy pracownicy konkurujący na rynku pracy, często akceptując niższe wynagrodzenia,
• Napływ tańszych towarów z Ukrainy destabilizujący lokalne rynki (np. kryzys zbożowy 2023).

Tego typu konflikty ekonomiczne tworzą grunt pod narracje polityczne, w których Ukraińcy są przedstawiani jako zagrożenie dla stabilności społecznej i gospodarczej Polski.

6.4. Zmiana nastrojów – prognoza na 2026–2030
Na podstawie obecnych trendów, można przedstawić realistyczną prognozę rozwoju nastrojów społecznych:

CzynnikPrzewidywany efekt

Brak pełnego rozliczenia Wołynia	Pogłębianie się resentymentu w grupach konserwatywnych
Rosnące obciążenie systemu społecznego	Wzrost poczucia niesprawiedliwości
Nasilenie konkurencji ekonomicznej	Wzrost poparcia dla ograniczeń w dostępie Ukraińców do rynku pracy i świadczeń
Polityzacja kwestii ukraińskiej	Możliwe wykorzystanie tematu w kampaniach wyborczych

Jeśli te tendencje nie zostaną odpowiednio zarządzone przez elity polityczne i społeczne obu krajów, Polacy mogą stawać się coraz bardziej niechętni wobec Ukrainy.
Nastroje społeczne w Polsce mogą przejść od solidarnościowej przychylności do umiarkowanej, a w pewnych środowiskach choćby otwartej niechęci.

6.5. Rekomendacje dla przyszłości

Aby uniknąć takiego scenariusza, niezbędne są działania:

• Ze strony władz ukraińskich: odważne gesty historyczne, jasne uznanie prawdy o Wołyniu, praca nad eliminowaniem kulturowych barier,
• Ze strony polskich elit politycznych: konsekwentna, uczciwa polityka integracyjna i odejście od uprzywilejowania imigrantów, edukacja społeczna o rzeczywistych korzyściach płynących ze współpracy.

6.6. Podsumowanie

Polsko-ukraińskie relacje społeczne w 2025 roku stoją na rozdrożu. Wybór drogi – czy będzie to dalsze partnerstwo, czy narastające napięcia i wzajemna nieufność – zależy nie tylko od polityki państwowej, ale także od działań lokalnych społeczności i organizacji.
Przyszłość nie jest zdeterminowana – ale scenariusz narastającej niechęci staje się realnym zagrożeniem, jeżeli zabraknie mądrego zarządzania relacjami społecznymi i historycznymi.