Sojusz Północnoatlantycki, znany jako NATO, to filar globalnego bezpieczeństwa od ponad 75 lat. Założony w 1949 roku w Waszyngtonie, dziś skupia 32 kraje z Europy i Ameryki Północnej, tworząc najpotężniejszy sojusz militarny na świecie. Ale co dokładnie oznacza jego działalność w zmieniającym się świecie i co nadaje mu taką trwałą rolę w geopolityce?
Jak powstało NATO – reakcja Zachodu na groźbę ZSRR
NATO powstało w cieniu zimnej wojny. W 1949 roku dwanaście państw, w tym Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja i Kanada, podjęło decyzję o utworzeniu sojuszu, którego główną funkcją była obrona kolektywna przed radziecką ekspansją. Związek Radziecki, obejmujący szereg republik, z dominującą Rosyjską SRR, był wówczas postrzegany jako główne zagrożenie dla ładu powojennego w Europie.
Kluczowym filarem Sojuszu jest artykuł 5 Traktatu Waszyngtońskiego, mówiący, iż atak na jednego członka to atak na wszystkich. Ten zapis pozostaje do dziś głównym gwarantem wzajemnego bezpieczeństwa. NATO, choć nie posiada własnej armii, może podejmować wspólne działania militarne państw członkowskich, jak miało to miejsce np. podczas interwencji w byłej Jugosławii w latach 1990.
Ewolucja składu – od 12 do 32 państw
Początkowo NATO składało się z 12 państw: Belgii, Kanady, Danii, Francji, Islandii, Włoch, Luksemburga, Holandii, Norwegii, Portugalii, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. niedługo dołączyły Grecja i Turcja (1952), RFN (1955), Hiszpania (1982). Po rozpadzie ZSRR nastąpiła ekspansja na wschód. Do sojuszu weszły m.in. Polska, Czechy, Węgry, kraje bałtyckie, Rumunia, Bułgaria, Chorwacja, Czarnogóra, Albania i Macedonia Północna.
Nowym rozdziałem były akcesje Finlandii (kwiecień 2023) i Szwecji (marzec 2024), które porzuciły neutralność po inwazji Rosji na Ukrainę. w tej chwili NATO liczy 32 państwa, a status kandydatów posiadają Ukraina, Gruzja oraz Bośnia i Hercegowina.
Polska i NATO – integracja ze strukturami Zachodu
Po 1989 roku Polska jasno zażądała członkostwa w NATO. Ten cel wymagał reform: unowocześnienia armii, cywilnej kontroli nad wojskiem i demokratycznych standardów. 12 marca 1999 roku Polska, wraz z Czechami i Węgrami, dołączyła do sojuszu. Dla Polski było to symboliczne zakończenie procesu transformacji ustrojowej i ostateczne zakotwiczenie w zachodnich strukturach politycznych i militarnych.
Jak wspomina Robert Pszczel, polski dyplomata zaangażowany w negocjacje akcesyjne, „Polska wykonała ogrom pracy w celu przystosowania się do standardów Sojuszu, wykorzystując pełnię możliwości oferowanych przez nowe formuły partnerstwa”. W opinii Pszczela, najważniejsze znaczenie miały również: regionalna współpraca, polityczna stabilność i zdolność do reagowania na zmieniające się stanowiska państw członkowskich, zwłaszcza Niemiec, wobec rozszerzenia NATO.
Wsparcie Ukrainy. NATO jako katalizator bezpieczeństwa, nie interwencji
Chociaż NATO oficjalnie nie wysyła wojsk na Ukrainę, państwa sojusznicze wspierają ją militarnie. Dostarczają m.in. systemy Patriot, czołgi, artylerię i myśliwce F‑16. Tego rodzaju pomoc dokumentuje m.in. niemiecki Kiel Institute w swoim Ukraine Support Tracker. Od listopada 2024 r. USA i Wielka Brytania zezwoliły Ukrainie na użycie ich rakiet do celów na terytorium Rosji.
Kwestia ukraińska – aspiracje i geopolityczne realia
Ukraina od dawna deklaruje chęć członkostwa w NATO. Sojusz uznaje, iż jej drzwi pozostają otwarte, ale przynależność będzie możliwa dopiero po zakończeniu wojny i przeprowadzeniu reform. Rosja wyraża zdecydowany sprzeciw wobec tej perspektywy, argumentując, iż zagraża to jej strategicznym interesom. W 2008 roku NATO formalnie zadeklarowało, iż Ukraina w przyszłości będzie mogła dołączyć do Sojuszu. Temat ten regularnie wraca w wypowiedziach prezydenta Zełenskiego i liderów państw członkowskich.
Finansowanie obrony – pułap 2% i stawka 5%
NATO zaleca, by członkowie przeznaczali co najmniej 2% PKB na obronność. W 2024 roku 23 państwa osiągnęły ten poziom, podczas gdy dekadę wcześniej były to zaledwie trzy kraje. Państwa graniczące z Rosją: Polska, Litwa, Estonia wydają choćby więcej. Wydatki na obronność stały się też punktem napięcia transatlantyckiego. Prezydent Donald Trump wielokrotnie krytykował kraje europejskie za „niedoszacowanie wkładu”, postulując choćby cel 4–5% PKB.
Na szczycie w Hadze w czerwcu 2025 roku państwa NATO zgodziły się na podniesienie celu wydatków do 5% PKB do 2035 roku w tym 3,5% na wydatki militarne, 1,5% na technologie i cyberbezpieczeństwo. Hiszpania uzyskała czasowe zwolnienie.
NATO wobec współczesnych wyzwań i technologii
Fot. By The White House – https://x.com/POTUS/status/1810860250309751252, Public Domain, https://commons.wikimedia.org
Sojusz rozszerza działalność na obszary takie jak walka z dezinformacją, cyberzagrożenia, wojny hybrydowe i zmiany klimatyczne. Inwestuje również w nowe technologie: sztuczną inteligencję, systemy dronowe i infrastrukturę satelitarną. Na wschodniej flance NATO rozlokowano wielonarodowe bataliony w Polsce, krajach bałtyckich i Rumunii. Liczba żołnierzy w stanie gotowości wzrosła z 40 tys. do ponad 300 tys., a dowódcy Sojuszu przyjęli plany reagowania na potencjalne ataki w Arktyce, na Atlantyku i w rejonie Morza Śródziemnego.
Przyszłość NATO – siła przez adaptację
NATO stoi dziś przed fundamentalnym zadaniem: połączyć tradycyjne odstraszanie z elastyczną reakcją na globalne zagrożenia – od wyzwań ze strony Chin, przez zmiany klimatyczne, po technologiczną rywalizację z państwami autorytarnymi. W czasach, gdy przyszłość amerykańskiego zaangażowania w Europie staje się tematem sporów politycznych, NATO pozostaje jedyną realną strukturą, która łączy oba brzegi Atlantyku – i jedyną, która może odpowiedzieć na realne zagrożenia epoki postzimnowojennej.
Dariusz Frach, thefad.pl / Źródła: www.nato.int , NATO Defence Expenditure Report 2024, BBC News, „Finland and Sweden join NATO”, 2023–2024; Reuters, „NATO’s stance on Ukraine membership”, 2023; Kiel Institute – Ukraine Support Tracker, 2024; SIPRI – wydatki militarne 2024; The Guardian, The Times, AP – doniesienia o postulacie 5% PKB
